دکتر محمّد عماره «کامل شدن دین» و نیاز «نوگرایی»و به بیانی دیگر «سلفی گری» و «نوگرایی»دو اصطلاح هستند که در عرف برخی از پژوهشگران در شیوه ی نگرش، روش، اندیشه و نتایج به دو رهیافت متقابل، و چه بسا متناقض، دلالت می کند. آنان که با همان روشهای اندیشه ی غربی به فکر اسلامی ما می‌نگرند، هرگز نمی توانند میان دو اصطلاح «کامل شدن دین» و نیاز به «نوگرایی»و یا بین «سلفی گری» و «نوگرایی» هیچ گونه رابطه ی همخوانی یا توافق و یا حتی تکامل تصور کنند. در اندیشه ی غربی، سلفی گری – ارتودکسی- مفهومی جز این نداشت که می‌باید در مرز اصول و مبانی – اصولی که نه علمی بود و نه عقلانی – بازایستاد و حتی چنین طرز تفکری به «اصول گرایی» به همان مفهوم غربی اش نامبردار شد، یعنی خشک‌اندیشی مخالف با پیشرفت، خرد، علم و تلاش برای پاسخگویی به رخدادهای تازه اتفاق افتاده در هر زمان و مکان. آنگاه مدرنیته نیز پاسخی بود به این عملکرد سلفی گری و اصول گرایی در غرب، تا اینکه خودش و انقلابی ضد این نوع اصول گرایی ارتودکسی صورت گرفت تا آن را از پایه و بنیاد براندازد.لکن در منهج فراگیر و میانه روی اسلامی هرگز این دوگانگی یافت نمی شود که میان «کامل شدن دین یا سلفی گری» و «نیاز به اجتهاد یا نوگرایی دینی» تقابل و تضاد ایجاد می کند. ما در آیه ای از قرآن کریم می خوانیم که خداوند متعال می فرماید:(الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ دِینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الإسْلامَ دِینًا ) مائده/۳ « امروز کافران از دین شما ناامید شده اند. پس از آنان مترسید و از من بترسید، امروز دینتان را برای شما کامل کردم و نعمت خویش را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان دین برای شما پسندیدم». همچنین در سنت شریف نبوی این سخن پیامبر(ص) را می خوانیم که می فرماید: ( یبعث الله لهذه الأمه علی رأس کلّ مائه سنه من یجدد لها دینها ) ؛ « خداوند متعال در هر سده کسی را برای این امت می فرستد تا دین آنان را برای آنان تجدید و تازه کند ». (روایت ابوداوود) ولی ما به سبب روش اسلامی و میانه گرایی فراگیر آن احساس نمی کنیم که در اینجا میان کامل شدن دین با پایان پذیرفتن وحی و ختم نبوت و رسالت از یک سو و تجدید و نو کردن دائمی این دین از سوی دیگر تناقض وجود دارد. زیرا همین دین که به کامل شدن آن وعده داده شده است با پایان پذیرفتن وحی الهی و نازل شدن تمام قرآن کریم کامل شده است. اما این قضیه وقتی روشن تر می شود که بدانیم دین، عبارت از عقیده و شریعت است؛ و عقیده در دین اسلام عبارت از ایمان به خداوند، کتاب­های آسمانی، پیامبران، فرشتگان و روز رستاخیز است. شریعت نیز شامل روشی می شود که شخص مسلمان در عبادات، در پایبندی به ارزش­ها و در معاملات در پیش می گیرد و راهی است که بر می گزیند تا به این عقیده باور بدارد و به آن دین بورزد. هر یک از عقیده و شریعت قواعد و ارکان خاص خود را دارد و این قواعد و مبانی با پایان پذیرفتن وحی الهی که دین با آن کامل شده و با عمل پیامبر اکرم(ص) و یاران گرانقدرش – رضی الله عنهم- به آنان به اوج خود رسیده است. اما انسان مسلمان از آن روی که در نظرگاه اسلامی، برای آباد کردن زمین و تدبیر سیاست و جامعه و رشد هر چه بیشتر این عمران و آبادانی، جانشین خداوند متعال است – برای آن که وظیفه ی جانشینی خود را چنانکه باید به انجام رساند و امانت خود را بگزارد- ناگزیر می باید بر این اصول و قواعد و ارکان، بناهای دیگری را خود با نوآفرینی اش بنیاد گذارد، چنانکه به عنوان نمونه اسلام بر پنج بنیاد پایه گذاری شده است که عبارتند از: گواهی دادن به این حقیقت که معبود [راستین] جز خداوند یکتا نیست و آنکه محمد(ص) فرستاده اوست، و بر پای داشتن نماز و پرداخت زکات و روزه گرفتن ماه مبارک رمضان و گزاردن حج برای کسی که بتواند این کار را انجام دهد.(روایت بخاری، مسلم، ترمذی و نسایی) این پنج رکن قواعد هستند که آیین اسلام بر آن بنیاد گذارده شده است، اما تمام بنای اسلام نیستند، بلکه اینها قواعدی هستند که بناهای متعدد فروع بر آن افراشته می‌شوند. و چنین بناهایی عبارتند از فروع ناشی از اصول، به ویژه در معاملات، اموری که به اقتضای رعایت مصلحت و مقتضیات زمان و مکان تغییرف تجدید و تطور به خود می‌پذیرند – اما همه ی اینها البته می­­باید با مقاصد اصول و غایت قواعد و ارکان همخوانی داشته باشد که این همان نوگرایی است که در گستره و افق اصول، قواعد و ارکان دین و با رعایت روح و تأثیرات آن صورت می پذیرد. بنابراین اصول و ثوابت دین با کامل شدن دین، کامل گشته اند، اما آفاق و آثار و فروع ناشی از آن همواره در حال رشد، تغییر و تطور است و همچنان تازگی‌پذیر است و تجدید به خود می بیند، ضمن آنکه میان این نو شدن و اصول و قواعد و ارکان ثوابت کامل شده همواره این رابطه ی تنگاتنگ وجود دارد. از آن روی که این حقیقت از حقایق منهج اسلامی کاملا” روشن و بدیهی است این اتفاق نظر در میان همه ی گرایش های اندیشه ی اسلامی حاصل آمده که اجتهاد در اصول امری ممتنع و ناشدنی است و تمامی امت اسلامی در این باره همداستان هستند. این امر از همان زمان کامل شدن دین با پایان پذیرفتن رسالت یک فریضه و اصل دینی بوده است. همچنین تمامی مذاهب اسلامی در این باره نیز اتفاق نظر دارند که گستره اجتهاد اسلامی محدود در فروع است و در عین حال مجال اجتهاد- با تجدید و نوگرایی- از فروع ناشی از اصول تا رخدادها و مصالحی که در زمان­های بعدی هم اتفاق می افتد، کشیده می شود، یعنی این مباحث هم اجتهاد پذیر هستند و به جای احکامی که واقعیت تغییر کرده و عرف تطور پذیرفته و عادات و هنجارهای دگر شده و مصلحت­های نوین از آن درگذشته و فراتر از آن قرار گرفته است، احکامی تازه تر – یعنی فروع جدیدتر- جایگزین می شود، چرا که چنین احکامی از پایه برخوردار از عللی غایی هستند که بود و نبودشان بر محور آن موضوعیت می یابد. آنگاه چنین اجتهادی قطعا”، در کشف و پدیدار ساختن جوهر اصول، قواعد و ارکانی که احتمالا” غبار بدعت بر آن نشسته و با افزود و کاست و یا تحریف و تأویل نادرست، نمودهایش از میان رفته، همواره نقش دائمی خود را به انجام می رساند. ضمن آنکه در اصول و قواعد نیز- به معنای پیش گفته- نوگرایی صورت می پذیرد و در واقع از این روی است که پیامبر اکرم(ص) از «تجدید دین» سخن می گوید. و منظور از این عبارت تنها «نو کردن اندیشه ی مؤمنان» نیست؛ و از این روی است که پیامبر اکرم(ص) به مؤمنان یادآور می شود که ایمان نیز- به عنوان جوهر دین- تازه می شود، چنانکه به یاران و نیز به امت خویش می فرماید:(جددوا ایمانکم) ؛ «باور و ایمانتان را تازه کنید». یاران عرض می کنند:ای رسول خدا(ص) ما چگونه می توانیم ایمان خود را تازه کنیم؟ می فرماید:( اکثروا من قول لا اله الا الله) ؛ «کلمه ی قدسی لا اله الا الله را بسیار بگویید». (روایت امام احمد). زیرا کلمه ی قدسی یکتاپرستی، انقلابی است که با از میان برداشتن غبار و آثار بندگی و فروتنی در برابر طاغوت­ها از اصول و جوهر دین، پاکی و خلوص آن را باز می شناساند؛ آری با همین است که ایمان مؤمن تازگی می پذیرد و یکتاپرستی به آنجا می انجامد که زمینه ی رهایی انسان از بندگی هر چه طاغوت را فراهم می کند و پرستش انسان، که نقطه ی اوج ملکات، استعدادها و توان انسان است، برای خداوند متعال ویژه می گردد. بنابراین، «نوگرایی» هرگز با «کامل شدن و ثبات دین» در تعارض قرار نمی گیرد، بلکه آن راهی است تا روح و تأثیرات ثوابت و اصول دین کامل به گستره های نوین و امور تازه پدیدار شده امتداد یابد و در واقع پشتوانه ی بقای «اصول» همواره پایدار گردد که برای تمامی زمان­ها و مکان­ها شایستگی دارد؛به عبارت دیگر این نوگرایی ضامن بقای رسالت جاودانه ی پیامبر خاتم و آخرین دین الهی است. اگر این نوگرایی فروعات جدید را که تطور و دگرشد زمان مقتضی آن است، تحت پوشش خود قرار نمی داد و میان اصول ثابت و امور تازه پدیدار گشته ای که تغییر زمان آنها را پدید می آورد، پیوند برقرار نمی کرد و اگر نبود این همواره نو شدن که از سیمای راستین و پاک اصول و ثوابت دین پرده برمی دارد و نیز اگر نمی بود این نقش آفرینی«نوگرایانه» در عرصه ی حیات و روند رو به آینده ی اسلام، آنگاه قطعا” اصول و ثوابت دین نسخ می شد و از میان می رفت؛ این اتفاق یا با جلو افتادن زندگی نوین از فروع نخستین و دیرین صورت می پذیرفت و در نتیجه زندگی نوین و رخدادهای تازه ی آن از سایه ی شمول اسلام بیرون می رفت؛ و یا اینکه به وسیله ی بدعتهایی که بر جوهره ی اصول دین انباشته می شد شکل می گرفت. وقتی خداوند متعال به مؤمنان وعده داد که قرآن کریم را برای همیشه ی تاریخ نگاه خواهد داشت و حفظ می‌کند و آن را از هرگونه تحریف و تبدیل مصون نگاه می دارد و فرمود: (إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ) حجر/۹ «به راستی ما ذکر(قرآن) را نازل کردیم و قطعا” ما نگاهبان آن هستیم». آنگاه به راستی اسباب این کار را نیز برای آنان میسر و ممکن گرداند، چنانکه متن متین قرآن کریم جمع و تدوین شد و این همه خدمات در عرصه ی علوم قرآنی انجام پذیرفت و اینها همه به لطف خداوندی بوده است. داستان دین خاتم و رسالت جهانشمول و زمان شمول پیامبر اکرم(ص) نیز همین است، یعنی با پیامبری حضرت محمد(ص) در واقع اراده ی حضرت باری چنین تعلق گرفت که با برجای نگاه داشتن و بقا و عطای همواره پایدارش، تا هنگامه ی رستاخیر که انسانها را ، همگی، به حضور دادگر آفریدگارشان بازبرند، این دین و استمرار سودمندی و عطا و صلاح آن برای تمامی زمانها و مکانها، اعمال همین«سنت تجدید» دین و اندیشه ی اسلامی است؛ و در این سنت هیچ تبدیل و دگرشدی راه نمی یابد، یعنی در شکل گیری اندیشه ی اسلامی، این سنت یک قانون همواره مؤثر و کارگر است، نه تنها امری«مباح» و یا حقی از حقوقی که عقل و خرد اسلامی بخواهد از آن بهره مند گردد! چنانکه ملاحضه می شود در این نگرش روشی میانه برگزیده شد. و دو اصل مهم«کامل شدن دین» و « نوگرایی»، فراهم-آمده اند؛ چنانکه «اصول گرایی» به معنای بازگشت به اصول دین و خاستگاه گوهری و پاک آن با نوگرایی در فروع و متغیرات در پیوند قرار گرفته اند. ما اگر با منهج اسلامی به ذات تمدنی خویش نظر کنیم، در می یابیم که در اصول گرایی ما نیز اجتهادی هست که بین جوهره ی دین- یعنی همان جوهره ی قدسی که خداوند در آن به ودیعت گذارده است- و افزود و کاستیها و بدعتهایی که بر آن عارض شد و به نادرستش از گوهر و اصول دین شمرده اند، تفاوت می گذارد. همچنین در می یابیم که در اجتهاد ما- که عبارت از استنباط احکام جدید سازگار با واقع جدید است – اصول گرایی هم وجود دارد که اصول و مبادی و مقاصد را بازمی آورد تا بتوانیم به واقع جدید در پرتو آن بنگریم و از آن برای واقع جدید احکام تازه ای استنباط کنیم. اصول گرایی در ذات خود، نوگرایی را هم، همراه دارد؛در نوگرایی هم در واقع اصول گرایی هست. در فرایند تحولات فرهنگی ما همه ی نوگرایان در اصول، اصول گرا و در فروع، نوگرا بوده اند. نخستین کسی که از این حیث در رأس اصول گرایان ممکن است در نظر آید. شیخ الاسلام، ابن تیمیه(۶۶۱-۷۲۸ه/۲۶۳-۱۳۲۸م) است، زیرا نخستین بار او بود که این اصطلاح را به کار برد؛ او یک مجتهد محض نبود، بلکه یکی از بارزترین کسانی هم بود که در جهت آفریدن یک طرح فکری برای تجدید دین اسلام کوشید تا به این وسیله در نگاه خود بتواند دنیای مسلمانان را هم نو کند. آنگاه از بارزترین شاگردان او علامه ابن قیم(۶۹۱-۷۵۱ه/۱۲۹۲-۱۳۵۰م) است که در کتاب«اعلام الموقعین»خود، فصل ارزشمندی را زیر عنوان (فصل فی تغیر الفتوی و اختلافها بحسب تغیر الازمنه و الأکمنه و الاحوال والنیات والعوائد)،«فصلی در بیان دگر شد و تفاوت فتوی به اقتضای تغییر زمان، مکان، اوضاع و احوال، نیات و عادات» مطرح کرد. این از آن روی است که:« مبنا و اساس شریعت بر حکمتها و مصالح بندگان در زمینه های معاش و معاد استوار بوده و همه ی اینها در واقع داد و رحمت و بخشایش الهی، مصالح و حکمت هستند و هر مسأله ای که از داد به ستم، از بخشایش به ضد آن، از مصلحت به مفسده و از حکمت به بیهودگی بینجامد، از شریعت اسلامی نیست، هر چند که تلاش کنند آن را در زمره ی شریعت بگنجانند…» بنابراین ثابت در شریعت اسلامی همان فلسفه ی قانونگذاری مقدس و قواعد و نظریات و احکامی است از قبیل ارزشها و حدود که برای ثوابت، قانونگذاری شده اند، اما تفاصیل، فروع و جزئیات که موضوع فقه هستند باب اجتهاد و نوگرایی در آن باره فرا روی خرد فقهی باز است تا بتواند احکام نوینی را بیافریند و این احکام هم به جای خود بتواند پاسخگوی متغیرات واقع در رخدادهای نوظهور در زمانها و مکانها و اوضاع و احوال و نیات و عادات باشند.چنانکه «اصول گرایان نوگرا »، از پیشوایان مذهبی نیز به نظریه ی یاد شده قابل بوده و هستند. بدینسان مفاهیم«نوگرایی» و «مدرنیته» تعریف، تحریر و روشن شد و زمینه ی هر گونه شبهه ی تناقض و دوگانگی میان کامل بودن دین و نوگرایی و همچنین بین اصول گرایی یا بازگشت به اصول و ثوابت و نوگرایی در فتاوی و احکام از میان رفت. —————————————————– منبع: دکتر محمد عماره؛ نوگرایی اسلامی و مدرنیزم غربی، ترجمه‌ی مسعود انصاری، تهران، نشر احسان